پیامدهای تغییرات آب و هوایی آنقدر می تواند گسترده و وسیع باشد که جوامع بشری در طول زمان مجبور به ایجاد یک سری پلن‌ها و راهبردهای در این رابطه شده اند.این مشکلات در گذشته هم به نحوی وجود داشته است. در هزاره دوم پ.م در آسیای مرکزی و غربی به دلیل وجود خشکسالی و تغییرات آب و هوایی، مهاجرت در مقابل این بحران بهترین راه‌حل به شمار می‌رفته است همانند کاری که اقوام آریایی انجام دادند. تحقیقات دیرین اقلیم‌شناسان نشان می‌دهد که وجود رویه تکراری در اوایل دوره هولوسن[۱] در آسیای مرکزی و غربی منجر به مهاجرت و تقابل سیاسی و جنگ‌ها شده است.به همین دلیل است که از نظر محققان مهمترین و شاید مخرب‌ترین تأثیر بحران اقلیمی مهاجرت مردم و حتی گونه های جانوری به مناطق خوش آب و هوا می باشد، بحرانی که امروزه در شهرهای بادرود و حتی کاشان به دیگر مناطقی چون تهران و شهرهای شمالی ایران وجود دارد و روز به روز در حال افزایش می‌‎باشد.بحران های اقلیمی این پتانسیل را دارند که مشکلاتی مثل جنگ، شورش، اخلال در کشاورزی، صنعت و دامپروری را ایجاد کنند و یا افزایش دهند. سدسازی های مکرر در ایران و ترکیه و حتی افغانستان بر سررودهایی که بعضأ وارد ایران می شده باعث خشک شدن نواحی جنوبی و شرقی ایران شده و منشا خیلی از این غبارها در مناطقی چون خوزستان نشأت می‌گیرد و امروزه باعث بروز اختلافات سیاسی بین دول‌های ایران و افغانستان و عراق و ترکیه شده است.بر اساس گزارشات WHO [2](یک دهه پیش)، بیش از یک میلیون انسان به دلیل این ریزگردها درکام مرگ فرو رفته و این مرگ و میر ناشی از آن امروزه به طور قطع افزایش یافته است. برای بررسی و درک بهتر لازم است بعضی از عوامل موثر را معرفی کنیم.

 

 

باد:

نقش و تاثیر باد در تبادلات جوی مانند حرکت و بارش ابرها و محیط زیست غیرقابل انکار است. این تاثیر در مناطق خشک و نیمه‌خشک بسیار به چشم می‌خورد. یک سری عوامل در این تأثیرگذاری نقش دوچندان را دارا هستند، عواملی چون توپوگرافی و موقعیت جغرافیایی منطقه، وجود دشت‌های وسیع و پست،کمبود رطوبت و عدم پوشش گیاهی مناسب را می‌توان نام برد. به همین دلیل است که به ضرس قاطع می‌توان گفت باد یک پدیده شاخص در مناطق بیابانی و گرمسیری است.این بادها در تابستان شمال شرقی به جنوب غربی و در زمستان از شمال غرب به جنوب شرقی تمایل دارند.به طور کلی سرعت و جهت وزش باد، توپوگرافی منطقه، مورفولوژی تپه‌ها، میزان در دسترس بودن این شن‌ها، رطوبت و پوشش گیاهی در ایجاد این پدیده نقش اساسی را دارند.

در کنار همه این عوامل سرعت و جهت وزش باد هم از اهمیت بسزایی برخوردار است. اما زمانی این پدیده و اثرات مخرب آن بیشتر از قبل نمایان می‌شود که بدانیم نقش باد و سرعت و جهت آن در برنامه آمایش سرزمینی، مباحث معماری و شهرسازی و حتی حمل و نقل بیش از تصورات ما می باشد. سوال اینجاست که مهندسان و معماران و شهرداری‌های این مناطق به این مسائل توجه کرده اند و معماری شهرها را متناسب با این پدیدها طراحی کرده یا نه؟آیا متولیان مربوطه برای شهری به مانند شهر بادرود(باد+رود) که به دلیل وجود بادهای فصلی به همین اسم نامگذاری شده است برای مقابله با بروز مشکلات بالقوه برنامه ریزی، پیش بینی و توجه خاصی داشته اند؟

انباشتگی مراکز جمعیتی پراکنده در شهرها با تبدیل مناظر زیبلی طبیعی به مناظر ناهمگون شهری، مهمترین روند سال‌های اخیر در کشورهای جهان سوم بوده است. تخریب اراضی طبیعی،کشاورزی و به طور کلی محیط زیست، آلودگی هوا را درپی داشته است. در نتیجه مکان یابی مناسب جهت توسعه شهری یک امر مهم تلقی می‌گردد. یکی از راه های مقابله با پدیده های اقلیمی تطابق معماری و شهرسازی با محیط پیرامونی است به مانند آنچه که در گذشته در معماری ایرانی به نام بادگیرها در مناطق کویری همچون یزد و حتی بادرود داشته‌ایم که متأسفانه امروزه هیچ توجهی نه از جانب سازندگان و معماران و نه از جانب شهرداری‌ها به آن نمی‌شود.

چرا که توسعه شهر اغلب با تخریب اراضی طبیعی همراه خواهد بود. یکی دیگر از نکات مهم عدم بررسی بیلان آبی هر منطقه و میزان آب قابل استحصال است که خطرات اکوسیستمی  درپی خواهد داشت. در نتیجه شاخص های مهمی در مکان یابی شهری و توسعه شهرنشینی وجود دارند که از مهمترین این شاخص ها، اثرات محیطی است.

 

شاخص های مهم در مکان یابی شهری و توسعه آن

آلودگی هوا- دفع زائدات-چشم انداز سیستم اکولوژیکی و…	شاخص اثرات محیطی
الگوی تقسیم و مالکیت زمین-قیمت- میزان تقاضا و …	شاخص اقتصادی
وسعت-پستی-بلندی-شیب منطقه و …	شاخص فیزیکی
سیستم حمل و نقل و نزدیکی به دیگر شهرها و …	دسترسی به راههای ارتباطی مثل بزرگراه ها
تراکم آثار تاریخی-پراکنش جمعیت-تسهیلات آموزشی و اجتماعی و …	شاخص اجتماعی

 

در گذشته به مانند امروز همچنین مشکلاتی وجود داشته ولی مواجهه مردم کمی متفاوت‌تر و در بعضی موارد کاملا مشابه با امروز بوده و علت آن هم پیشرفت تکنولوژی و وجود طرح و برنامه برای مقابله با آن می‌باشد.

بیابان زایی:

رابطه مابین گردو غبار و خشکسالی و افزایش آن یک رابطه مستقیم و آشکار است. بیابان‌زایی به نوعی تخریب زمین تلقی می‌شود که عوامل گوناگونی به مانند نوسانات آب و هوایی و فعالیت های انسانی در آن دخیل است. نتایج خشکسالی همیشه برای گونه‌های گیاهی و جانوری و حتی برای انسان مرگبار بوده و حتی از نظر جنبه های روانی مانند بیکاری و مهاجرت تأثیرات منفی دارد.

 

گردو غبار:

در سال ۲۰۱۳ بر اساس آنالیزهای صورت گرفته در اردستان، چیزی حدود ۴۸ روز در سال را با پدیده ای به نام گرد و غبار(ریزگرد،گرد و خاک) روبرو بوده‌ایم چرا که بیشترین میزان خشکسالی در طی چندین سال مورد مطالعه را در همین سال مشاهده می کنیم.

فراوانی ماهانه گرد وغبار از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۳

توزیع فصلی گرد و غبار در شهرستان اردستان طی یک دوره ۱۴ ساله (۲۰۱۳-۲۰۰۰)

بر اساس این آنالیزهای صورت گرفته در فصل بهار بیشترین بادها به همراه گرد و غبار را داشته ایم و در پاییز(اوایل زمستان) این میزان به کمترین حد خود رسیده است. به زبان ساده بیشترین بادها را در فصل بهار و تابستان و کمترین میزان را در فصل زمستان به دلیل وجود بارش و رطوبت را داریم.

باد عامل اصلی فرسایش تپه های ماسه ای شکل گرفته در مناطق کویری سمت شرق کاشان می باشد. بادهای غالب و سرعت زیاد آن چون در تابستان ها بیشتر است و در نتیجه‌ی چرای دام و دیگر عوامل پوشش گیاهی ضعیف بوده و عدم برنامه ریزی صحیح برای کاشت گیاهان(درختچه) مناسب کویر و بارش کم در این مناطق علی الخصوص در فصل تابستان، حرکت شن‌ها به سمت این شهرهای اطراف خود یک امر عادی به شمار می‌رود.

حرکت شن‌های روان به وسیله باد و در نتیجه بیابان زایی یک فرآیند پیچیده است که برای رخ دادن به یک همزمانی عوامل متفاوت بستگی دارد.این شن‌ها به شدت تحت تأثیر بادهای غالب قرار گرفته و ممکن است در تابستان به طور میانگین چیزی حدود ۸ متر این تپه‌های ماسه‌ای در سال در حال حرکت باشند. حرکت شن و ریگ هایی که ما امروزه شاهد آن هستیم به بادهای نسبتأ شدیدی نیاز دارند. این شن‌ها که از نظر اندازه متفاوت می‌باشند توسط بادها به اصطلاح جارو و به جریان افتاده و کیلومترها در آسمان سرگردان هستند و در نهایت باعث آلودگی هوا می‌شوند.

در ایجاد این پدیده که عوامل گوناگونی همانطور که ذکر شد در آن دخالت دارند، سرعت و جهت وزش باد بسیار حائز اهمیت می باشد. یکی از مهمترین این فاکتورها عدم پوشش گیاهی مناسب در اطراف شهرها و حتی در حاشیه بیابان ها می‌باشد که بتواند حتی الامکان از بروز چنین پدیده ای جلوگیری کند. عدم پوشش گیاهی مناسب به مرور زمان باعث ته‌نشین شدن این ذرات ریز شده و به اصطلاح دریای شنی را ایجاد می‌کند و در کنار آن تپه های شنی هم به مرور زمان با اندازه های متفاوت ایجاد می گردد. شکل گیری این پدیده و دریای ماسه‌ای ارتباط نزدیک به شرایط آب و هوایی دارد که ممکن است در فصول مختلف و با توجه به وزش باد فعال شوند.

تصویر برگرفته از اینترنت: ریگ بلند واقع در شرق کاروانسرای مرنجاب(آران و بیدگل،کاشان)

نکته قابل تأمل نزدیکی یکی از بزرگترین دریاچه‌های ماسه‌ای با وسعتی بیش از ۱۱۰۰ کیلومتر مربع در فاصله ۳۵ کیلومتری در شرق کاشان است که به دریای شنی ریگ بلند[۳] معروف است. این ناحیه بسیار کم بارش و از نظر آب و هوایی بسیار خشک است. ریگ بلند در جنوب دریاچه نمک واقع شده است.

 

دریاچه نمک و ناحیه ریگ بلند در جنوب آن و نزدیکی به شهر کاشان

مطالعه مناسب روی این شن‌ها و جهت وزش باد و سرعت آن در فصول مختلف الگوی مناسبی را جهت شهرنشینی و معماری و الویت دهی به ما می‌دهد. فرسایشی‌ترین این بادها از سمت شرق و شمال شرق ایجاد می شود(به سمت جنوب وجنوب غربی) جایی که شهرهای بزرگ قم، کاشان، نطنز و بادرود در تیر‌رأس آن قرار گرفته اند.

تاثیرات

مهاجرت:

متاسفانه مهاجرت به دیگر مکان همیشه راحت‌ترین  و داشتن هدف و برنامه برای مقابله با این بحران جهانی سخت‌ترین راه‌حل مخصوصأ برای کشورهای جهان سومی بوده است.به این نوع مهاجرت، مهاجرت اقلیمی گفته می‌شود و این مهاجرت‌ها در گذشته همیشه با درگیری و منازعات همراه بوده و امروزه هرچند از این منظر کمتر ولی از نظر جنبه‌های روانی و تعارضات اجتماعی و مشکلات مالی به همراه استرس زیاد مشکلات جدیدی را شاهد هستیم. در نتیجه برای مقابله و برگزیدن راحت‌ترین راه‌حل یعنی مهاجرت، بررسی رفتار و ماهیت تپه‌های ماسه‌ای و منشأ و جهت حرکت و حتی محل ته‌نشین شدن آنها یک امر ضروری توسط متخصصان مربوطه تلقی می گردد.

تغییرات اقلیمی:

تغییرات اقلیمی به مانند کمبود بارش در کنار عدم پوشش گیاهی مناسب در کنار روان شدن این شن‌ها می‌تواند نتایج فاجعه باری را که خارج از حد تصوارت امروز ماست را به بار بیاورد. اهمیت آن زمانی دوچندان است که تأثیرات آن را در طی یک دهه اخیر بر روی محیط زیست،گیاهان و جانوران، زیرساخت‌های انسانی، کشاورزی و حتی جاده ها را بررسی و آنالیز کرده باشیم و بنگریم گه چه نتایجی دربرداشته است.

بیماری ها:

از دیگر تأثیرات مخرب این ریزگردها، تاثیرگذاری بسیار شدید بر سلامت انسان می‌باشد. این ریزگرد ها امروزه عامل مهمی در بروز مشکلات جسمی مانند بیماری های قلبی و عروقی، مشکلات تنفسی و حساسیت های پوستی به شمار می روند. این ریزگردها حامل بسیاری از باکتری‌ها و بیماری های عفونی محسوب شده که به خودی خود زنگ خطری برای سلامت عمومی جامعه به محسوب می‌گردد. نمونه بارز آن شهرهای جنوبی و جنوب غربی ایران است، شهر‌هایی که نزدیک به دو دهه است درگیر این بحران بوده،  و مردمان این نواحی درحال دست و پنجه نرم کردن با بیماری‌های گوناگون و گاهأ درگیر با مرگ و میر هستند. این یک هشدار و زنگ خطری است برای مردمان ساکن شهرهایی چون بادرود و کاشان، چرا که اگر تمهیداتی اندیشیده نشود و مدیران کارآمد در کنار مدیریت صحیح و برنامه ریزی به موقع و مناسب به مقابله با این بحران برنخیزند، اگر بگوییم در آینده‌ای نزدیک ما جا پای این شهرها گذاشته و عزیزان و خودمان هم درگیر مرگ و میر و مشکلات ثانویه این پدیده خواهیم شد، اغراق نکرده ایم. کافیست بعد از بروز این پدیده در طول تابستان به مراکز بهداشتی و درمانی مراجعه کرده و تعداد بیماران با مشکلات حاد تنفسی و بیماری های عفونی را مشاهده کنید که به طور مستقیم و یا غیرمستقیم این ذرات معلق و آلوده در آن نقش داشته اند.

شهر بادرود، آران و بیدگل و کاشان با توجه به نزدیکی و البته جهت وزش بادهای غالب در فصول متفاوت مخصوصا در تابستان، این شهرها را در معرض آلودگی‌هایی قرار داده که علاوه بر مشکلات ذکر شده، برای سلامتی انسان و انتقال بیماری‌های عفونی بسیار خطرناک می باشند.

سخن آخر

گرد وغبار یک پدیده جهانی است که در بعضی از مناطق جهان مانند ایران تبدیل به یک بحران شده که اگر از آن غافل شویم نتایج مرگباری درپی خواهد داشت. این پدیده نسبتأ نوظهور که عوامل متعددی در بروز آن نقش ایفاء می کنند، خود می تواند عامل محسوب شده و زندگی بشر را به خطر بیندازد. منشأ بسیاری از این گرد وخاک ها مناطق کویری بوده و دور از انتظار نیست که ما در شهرهایی چون کاشان و بادرود به طور مکرر شاهد این پدیده باشیم ولی شناسایی و مقابله با آن می تواند از اثرات سوء آن بکاهد. با مدیریت صحیح و برنامه ریزی درست در کنار افزایش آگاهی مردم، می توان این اثرات منفی را کاهش داد. همانطور که ذکر شد در ایجاد این پدیده فاکتورهایی چون پوشش گیاهی و کمبود آب(بارش سالیانه) نقش بسزایی دارند. برای جلوگیری و یا کاهش آن سازمان های اداری و به طور کلی متولیان امر نقش اصلی را دارند و سازمان هایی چون جهاد کشاورزی، فرمانداری ها، بخشداری ها، شهرداری ها و حتی آموزش و پرورش اصلی ترین نقش را دارند. با آموزش درست از سنین کودکی در آموزش و پرورش و بکارگیری نیروی های متخصص و متعهد در این سازمان و تدوین برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت، و اجرای آن به طور صحیح، ما شاهد مقابله درست و به مرور زمان کاهش این ریزگردها خواهیم بود. به طور کلی در بروز این پدیده یک سری عوامل و سیاست های داخلی و خارجی دخیل هستند که در سیاست های خارجی تعامل و مذاکره با کشورهای همسایه چون افغانستان و ترکیه برای رهاسازی آب های پشت سد و در سیاست های داخلی با بکارگیری بسیج عمومی و آگاهی بخشی عمومی تا حد زیادی در نبرد با این بحران پیروز خواهیم شد. این سازمان ها می توانند با برگزاری جلسات مختلف با عموم و درخواست کمک به عنوان نیروی داوطلب مردمی و با در نظر گرفتن بودجه های مختص به آن، به کاشت نهال و درختچه های سازگار با محیط کویری در اطراف شهر و حتی در بیابان های اطراف شهر پرداخت و سازمان هایی چون جهاد کشاورزی و دیگر نهادهای مربوطه با محافظت از این مناطق می توان گفت که نهایتأ در طی یک دهه شاهد اثرات نویدبخش آن خواهیم بود. نکته حائز اهمیت آن است که با دادن آدرس اشتباه و انداختن مسئولیت به گردن دیگر کشورهای خارجی، مسئولین نباید زیر بار این وظیفه خطیر شانه خالی کرده و روز به روز شاهد شدیدتر شدن این بحران باشیم چرا که در درجه اول برای موفقیت و رشد و شکوفایی هر کشوری مردم آن کشور مهمترین نقش را دارند.

 

منابع:

 

Dastorani, M. and M. Jafari (2019). “Analysis of the trend of dust changes in Ardestan region, Iran.” Desert Ecosystem Engineering Journal 2(1): 45-54.

 

Garmroudi, A. A. (2013). An Investigation on Interior Spaces Related to Ornamentations (Based on Material) of Selected Spatial Houses of “Kashan”(IRAN) in QAJAR Period (19th), Eastern Mediterranean University (EMU)-Doğu Akdeniz Üniversitesi (DAÜ).

 

Jomehpour, M. (2009). “Qanat irrigation systems as important and ingenious agricultural heritage: case study of the qanats of Kashan, Iran.” International Journal of Environmental Studies 66(3): 297-315.

 

JOMEHPOUR, M. and A. NAMAYANDEH (2012). “EVALUATION ECOTOURISM POTENTIAL AND CAPACITY OF DESERT REGION OF MARANJAB, KASHAN MARANJAB, KASHAN.”

 

Maghsoudi, M., et al. (2017). “The sand dunes migration patterns in Mesr Erg region using satellite imagery analysis and wind data.” Natural Environment Change 3(1): 33-43.

 

Shaikh Baikloo Islam, B. (2023). “Aryans and the Sea Peoples: Migration and Invasion, Responses to the Climatic Stress in the Second Millennium BC.” Persica Antiqua 3(5): 15-29.

 

امامی and عرب (۲۰۱۷). “مروری بر شاخص‌های مکان‌یابی شهر جدید.” انسان و محیط زیست ۱۵(۲): ۱۳۱-۱۴۳٫

 

رئیسی, et al. (2023). “بررسی تأثیر تناسبات پلان معماری بر سرعت و دمای جریان باد در تهویه طبیعی بادگیرها؛ مطالعه موردی: شهر کرمان.” فصلنامه مسکن و محیط روستا ۴۲(۱۸۳): ۳۳-۴۶٫

 

فریدمجتهدی, et al. (2020). “واکاوی الگوی بادهای غالب فصل گرم در دشت‌های ایران مرکزی.” نشریه هواشناسی و علوم جوّ ۳(۱): ۴۵-۶۲٫

 

نام دور دوم از دوره کواترنری است که ما امروزه در همین دوره در حال زندگی هستیم. ۱

 سازمان جهانی بهداشت که مقر آن در ژنو سوئیس است و سیاست کلی این سازمان گسترش بهداشت می باشد. [۲]

^۳ به مجموعه ای از تپه های ماسه ای بلند اطلاق می شوند که در این پژوهش به مناطق شرقی شهر کاشان اشاره دارد که در فاصله ۴ کیلومتری شرق کاروانسرای مرنجاب واقع شده است.